بڵێسە جەبار فەرمان

سودەکانی جەنگ

ئایا جەنگ سودی هەیە بێجگە لە ماڵ وێرانی و کاوڵکاری و لەناوبردنی ژیان.

شاراوە نیە کە هەموو جەنگێک سودی بۆ بازرگانانی جەنگ هەیە.

بێجگە لە فرۆشتی چەک و تەقەمەنی هەروەها بێجگە لە دروست کردنەوە و بونیادنانی دوبارەی شارەکان و ناوچە بۆردومان کراوەکان کە چەندەها کۆمپانیای پێ دەوڵەمەند دەبن.

وتەیەکی ئەڵمانی هەیە دەڵێت: لە جەنگ و خۆشەویستی دا هەموو شتێک رێگا پێدراوە، لێرەدا باسی جەنگ دەکەین.

ئەڤی شلەیم مێژوونووسی بەریتانی-ئیسرائیلی لە کتێبێکی دا بەڵگەی تێوەگلانی مۆسادی ئیسرائیلی دەخاتە روو لە هێرشەکانی سەر جولەکەکانی عێراق لە ساڵانی ١٩٥٠.

جولەکەکانی عێراق لە بارودوخی ئابووری کۆمەڵایەتی باش و سەقامگیردا دەژیان و بەدەم داوای ئسرائیلەوە نەچوون بۆ کۆچکردن.

ئسرائیل پێویستی بە سەروەت و سامانەکانیان بوو هەروەها پێویستی بە دەستی بونیادنەر هەبوو بۆ بونیانانی ئسرائیل.

بە مەبەستی پاڵنانی ئەوان بۆ کۆچکردن لە عێراقەوە بۆ ئیسرائیل، مۆساد پلانێکی داڕشت ئەویش هێرش کردنە سەر جولەکەکان بوو بۆ ترساندنیان و دروستکردنی دڵەڕاوکێ و ناسەقامگیری لەنێوانیان دا.

دەنگۆی ناردنی پیتاک و هاوکاری لەلایەن عەرەبە جولەکەکانی دانیشتووی وڵاتە عەرەبیەکان لە میدیا و شەقامی عەرەبی بڵاو دەکردەوە بۆ توڕەکردنی شەقامی عەرەبی ئیسلامی لە هاونیشتیمانیە جولەکەکانیان.

بەم هۆکارانە توندوتیژی کەوتە نێوان عەرەب و جولەکەکانی دانیشووی وڵاتە عەرەبیەکان و بووە هۆی کۆچکردنیان بەرەو ئسرائیل.
ساڵانێکە وشەی زەرەری لاوەکی ‏(collateral damage اضرار جانبية) لە کاتی جەنگدا زۆر بەکار دەهێنرێت.

ئەم دەستەواژەیە لە شەڕی ئەمریکا بۆ سەر عێراق زۆرترین دەنگدانەوەی هەبوو.

مەبەست لە زەرەری لاوەکی کوشتنی هاوڵاتیانی بێتاوانە کە دەبنە قوربانی جەنگ بۆ بەدەست هێنانی ئامانخی سیاسیەکان.

ئەم collateral damage دەکرێت هاوڵاتیانی بێتاوانی لایەنی بەرانبەر بن کە دەبنە قوربانی یاخود ھاوڵاتیانی لایەنی ئەو لایەی خۆی بیانکاتە قوربانی.

ئەڤی شلەیم، لە کتێبی “بەڵگەی حاشا هەڵنەگر لەسەر تێوەگلانی سەهیۆنیستەکان لە هێرشە تیرۆریستییەکاندا” ئەوە دەسەلمێنێت کە هۆی کۆچی بەکۆمەڵی جولەکەکان لە عێراق لە نێوان ساڵانی ١٩٥٠ بۆ ١٩٥١ کردەوە تێرۆریستیەکانی خودی موساد بووە دژ بە جولەکەکان.

شلەیم باس لەوە دەکات کە ئەم کردەوانە بۆ خێراترکردنی گواستنەوەی ١١٠ هەزار جولەکە لە عێراق بۆ دەوڵەتی ئیسرائیلی تازە پێکهێنراو لەو کاتەدا ئەنجام دراون.

بەگوێرەی ڕاپۆرتەکە، زیاتر لە 800 هەزار جولەکە لە نێوان ساڵانی 1948 تا سەرەتای هەشتاکانی سەدەی ڕابردوو لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا کۆچیان کردوە بۆ ئیسرائیل.

لێرەدا دەمەوێت هەندێک دید لەسەر جەنگی ئەم دواییە نێوان ئسرائیل و فەلەستین بخەمە روو.

یەکەم پرسیار کە دێتە ئاراوە ئەوەیە کە ئایا بۆ لەم کاتەدا ئەو هێرشە بۆ سەر ئسرائیل رووی دا؟ ئایا هیچ پاساوێک بۆ ئەو جەنگە هەبوو لە ئێستادا.
ئیسرائیل خاوەنی سێیەم بەهێزترینی جیهازی ھەواڵگریە لە جیهان دا. ئایا دەکرێت هێرشێکی لەو شێوەیە کە بێگومان ماوەیەکی زۆر لە ئامادەسازی و پلان دارشتن و راهێنانی ویستوە، روو بدات و مۆساد و (سی ئای ئەی) ئەمریکی لێی ئاگادار نەبن؟

سودی ئەم هێرشە بۆ ئسرائیل:

هەندێک پێیان وایە کە ئەو هێرشە بۆ سەر ئسرائیل خوازیار بووەو مۆساد ئاگادار بووە.
ئسرائیل دووبارە هاوڵاتیانی بێتاوانی خۆی کردۆتە قوربانی بۆ ئەنجامدانی ئەو پلانەی کە دایڕشتوە (collateral damage )، ئەویش لە لایەکەوە یەکلایی کردنەوەی ململانی نێوان حزبە سەهیونیەکان و دووبارە بەهێزکردنەوەی نەتانیاھو و لە لایەکی تریشەوە سڕینەوەی حماس و نەهێشتن و راگواستنی غەزە.

ئسرائیل دەیەوێت غەزە رابگوێزێت و هەموو عەرەبەکانی فەلەستین لە یەک شوێن کۆبکاتەوە.
دوای نەهێشتنی غەزەو حماس، پەیوەندی خۆی لەگەڵ کەناری ڕۆژاوای ڕووباری ئوردن (الضفة الغربية) و لەگەڵ فتح ئاسایی دەکاتەوە.

سودی ئەم هێرشە بۆ حماس:

گەربێتو لایەنی حماس لێک بدەینەوە دەبینین کە کێشەی ناوخۆیی حماس لە ئاستێکی بەرزدابوو. متمانەی هاوڵاتیان بە حماس زۆر کەم بوو بۆوە. کێشەی نێوان حماس و فتح لەو پەڕی دا بوو. کێشەی نێوان لایەنەکان لەسەر هاوکاری نەتەوەیەکگرتوەکان و گەندەڵی لەو مەلەفەدا لە ئاستێکی زۆر بەرزدا بوو.

رێژەی بێکاری گەنجان و گرانی لە غەزە زۆر بەرز بوو. هەموو ئەمانە پێویستیان بە قەیرانێکی گەورەتر هەبوو بۆ لەبیربردنەوە. حماس و هەموو لایەک دەزانێ کە لە جەنگ لەگەڵ ئیسرایل سەرکەوتوو نابن. زۆربەی زلهێزەکانی جیهان هاوکاری ئیسرائیل ئەکەن، چونکە ئەمە جەنگێک نیە بە چەک و فیشەک یەکلایی بکرێتەوە، بەڵام ئامادەبوون بۆ ئامانجێکی کاتی هاوڵاتیانی غەزە بکەنە قوربانی.

ئەگەر لەروانگەیەکی دورترەوە تەماشای جەنگی حەماس ئیسرائیل بکەیتو لایەنی بەرەکانی وڵاتانی زلهێز تەماشا بکەیت، دەبینی هەریەک لە بەرەی ئێران و روسیا و چین لە لایەک و بەرەی ئەمریکا و وڵاتانی ئەوروپی لە لایەکی ترەوە سودی تایبەت بە خۆیان هەیە.

تێزێک باس لەوە دەکات کە ئەم جەنگە دروست کراوی روسیا و ئێران و چین بووە بۆ لاوازکردنی ئەمریکا و ئەوروپا.
ئاشکەرایە کە لەم جەنگەدا ئەمریکا و ئەوروپا پشتگیری ئسرائیل ئەکەن.
پشتگیری کردنیان بە چەک و پارە بۆ ئیسرائیل لە هاوکاریان بۆ ئۆکراین کەم دەکاتەوە.

هەروەها ئەو بۆشاییەی دەسەڵاتی ئەمریکا لە ناوچەکە ئەوان ئەتوانن پڕی بکەنەوە.

هەروەها شەڕەکە پەرەپێبدەن بۆ عیراق و دەوروبەری.

هەریەک لەم وڵاتانە دەیەوێت شەڕێک لەدەرەوەی سنوری خۆیان بۆ لاوازکردنی دوژمنەکانیان بەرپا بکەن.

ئەم ئاگرەی لە فەلەستین داگیرساوە تەشەنە دەستێنێ و لاواز بوونی وڵاتانی ناوچەکە و ناسەقامگیری زۆرتی لێ دەکەوێتەوە، ئاوەھاش واتا بەهێزبوونی وڵاتانی وەکو ئێران و تورکیا.

لەم کەشوهەوا ناسەقامگیر و پرکێشەکێشە تورکیا دەتوانی بە خواستی خۆی هێرش بکاتە سەر رۆژئاوای کوردستان و شارەکانی ئەوێ خاپور بکات بێ ئەوەی ببێتە هەواڵی رۆژ و کەس بایەخی پێ بدات.

لە پەراوێزی سەرقاڵی جیهان بە ئسرائیل و فەلەستین، رۆژئاوا ئەبێتە قوربانی.

تێزێکی تری ئەم جەنگە ئەوەیە کە دروستراوی ئەمریکایە.

وەکو هەستی پێدەکرێت چین کاریگەری سیاسی و ئابوری هەیە لەسەر ناوچەکە. چین توانی نێوانگیری بکات لەنێوان سعودیەی عەرەبی و ئێران، هەروەها سعودیەی عەرەبی و ئسرائیل.

چین توانی ھەروەھا نێوانگیری بکات لە ئێران و ئسرائیل.

چین پلانێکی گەورەی ئابوریەی هەیە بۆ ئەم ناوچەیە، ئەویش رێگای ئاوریشمیە.

سەرکەوتنی ئەم بەرنامەیە چین دەکات بە بەھێزترین وڵاتی جیهان و باڵادەسترینی. بەمەش پێش ئەمریکا دەکەوێت.

تێکدانی ئەو بەرنامەیە لە رێگای جەنگێکەوە لە ناوچەکە لە بەرژەوەندی ئەمریکایە.

تێز و پلان گێڕان زۆرن…

هەموو هەوڵدەدەن لەم پێشهاتەی جەنگە سودمەند بن و بەرژەوەندیەکانیان بپارێزن و پلان و بەرنامەیان هەیە.

ئەوەی لێرەدا زەرەرمەندە، هاوڵاتی بێتاوانە.

بەم دەستپێکی زستانە گەلی فەلەستین ئاوارە و ماڵ وێران بوون.

تەنانەت لەو کارەساتەی بەسەر هاوڵاتیان دا هاتووە، بازرگانانی جەنگ هەوڵ دەدەن سودمەند بن و بەو وێنانە گەنج و لاو هەڵخەڵەتێنن و بەرەو جەنگ هانیان بدەن بۆ ئەوەی ئاگری جەنگ دانەمرکێتەوە.