ئەبوبەکر عەلی

سروشت و وێرانکاری
(18)
ناکۆکی و شەڕی ناوخۆی باشور وەك سەرچاوەی کینەو قەیرانی ئەخلاقی سەرکردانە
بەشێوەیەكی گشتی ڕەگ‌ و ڕیشەی قوڵی، قەیرانە سیاسی‌ و ئابووری‌ و كۆمەڵایەتیەكان، ئەخلاقین. مەبەست لە قەیرانی ئەخلاقیش، نەڕوانینە بەرامبەرە، وەك مرۆڤی خاوەن كەرامەت‌ و ماف ‌و، بەئامراز و شتوومەککردنییەتی لەپێناو بەرژەوەندییە تایبەتی و گروپییەکاندا. كینەش لەم چوارچێوەدا، وەك چەمكێ،‌ كە ڕەهەندی دەروونی‌ و ئەخلاقی‌ و كۆمەڵایەتی‌ و سەربازی هەیە، واتا پەیدا دەكات و خۆی دەردەخات.

(كینە) یاخود (داخ لەدڵی)، لە یەك كاتدا (هۆكار)‌ و (بەرەنجام)یشە. هۆكاری تاودانی تەندوری ململانێ و یەکتر ڕەتکردنەوەو پیلان لەیەکگێڕان و شەڕ‌ و لەهەمان كاتدا بەرەنجامێكی وێرانكەرایشیانە. کینەش، لەسەر ئاستی تاكەكەسی ‌و لەڕووی دەروونیەوە، بەو هەستە نەرێنیە دەوترێت، كە مرۆڤ بەرامبەر كەس و هێزی بەرامبەر  هەڵیگرتووە‌و گیانی تۆڵەكردنەوەی لە پشتە. ئاماژەیە بە داخ لە دڵبوونی مرۆڤ بەرامبەر دوژمن‌ و ناحەزەكەی‌ و خۆمەڵاسدان بۆ قۆستنەوەی هەر دەرفەتێ بۆی بێتە پێش،‌ بۆ پێڕشتنی.

بەگوێرەی توێژینەوە دەرونناسیەکان، دوژمنایەتی، ئیرەیی پێبردن، شكۆی برینداركراو، خۆ بەشت زانین، ڕق ئەستوری ‌و گیانی تۆڵەكۆدنەوە‌، هەست بە ستەم لێچوویی، لەپشت چەكەرەكردن ‌و گەورەبوونی ئەم خانە شێرپەنجە دەروونیەی مرۆڤەوەن.

كینە لە بنەڕەتدا، پێویستیەكی جەنگ‌ و ململانێكانە. بەشێ‌ لەو جەنگانەش کە بەناوی ترەوە ئەنجام دەدرێن، لە قوڵایی و ڕاستەقینەدا بە پاڵنەری كینە‌و بە نەفرەتكردنی بەرامبەر ‌و تۆڵەلێكردنەوەی بەڕێوەدەبرێن.

ناپلیۆن دەربارەی پاڵنەری هەڵگیرسانی شۆڕشی فەرەنسا دەڵێت: “خۆ بەشت زانین و لەسەرو خەڵکەوە خۆ بینین (زهو) كە (كەمتر قبوڵی بەرامبەری پێدەكرێت) هۆكاری شۆڕشی فەرەنسا بوو”.

لێرەشەوە، زۆرجار دروشمەكانی برایەتی ‌و ئاشتی‌ و دیموكراسی بەرزدەكرێنەوە، بەڵام حەقیقەتی ئەو هەستە نەرێنی و كینە‌و نەفرەتە شاراوە دەرنابڕن، لە چینی ژێرەوەی نەست‌ و بیركردنەوەی مرۆڤەكاندا خەوتوون، یاخود بەدوای دەرفەتێكدا دەگەڕێن بۆ گوزارشت لەخۆدانەوە.

ئەزموونی شۆڕشی فەرەنسا دوای ڕووخانی بنەماڵەی پاشایەتی ئەو وڵاتە، نموونەیەكی زیندووی تەقینەوەی وزەیەكی گەورەی ڕق ‌و كینە ‌و نەفرەتی شۆڕشگێڕان بوو دژ بە یەكتر، كە تاوان‌ و كارەساتی جەرگبڕ‌ و شەرمەزاركەری لێكەوتەوە.

لەڕوویەکی ترەوە، (كینە) دەبێتە هۆی بڵاوبوونەوەی ئیرەیی و تەشقەڵەپێكردن، سوكایەتی، بێ‌مروەتی ‌و ناڕاستگۆیی‌ و كار‌وكردەوەی نزم‌ و یەكتر شكاندن‌ و بۆ یەكتر لە بۆسەدا بوون ‌و بە شكستی یەكتر دڵخۆشبوون، کە بەداخەوە هەموو ئەو هەست و دیاردە دزێوانە لە ئەزموونی تاڵی ناکۆکی و شەڕی ناوخۆی کوردیدا ئامادەن، ئەوەش كاتێك دەبێت بە  فۆرمێك لە كلتور ‌و میرات‌ و لە نەوەیەكەوە دەگوازرێتەوە بۆ ئەوی دی دوای خۆی، کە یەكێتی ناوەوەی كۆمەڵگە بەرەو داڕزان ‌و هەڵوەشاندنەوەو وێرانی دەبات. مەنزومە ئەخلاقیەكەشی دەخاتە بەردەم هەڕەشەی داڕووخانێکی ڕاستەقینەوە.

لە ڕاستیشدا ، كینە لە بنەڕەتدا ئەخلاقێكە دژ بە گەورەیی. بەشێ‌ نیە لە هەست ‌و پێوەری ئەخلاقیی سەركردە‌و مرۆڤە مەزنەكان. ئەو كەسانە بەدەستیەوە دەناڵێنن‌ و گیانیان دەكرۆژی ‌و دۆخی هاوسەنگی دەروونی ‌و ساخلەمی فیكریان تێكدەدات، كە توانای زاڵبوونیان بەسەر دڵ و دەروون‌ و بیركردنەوەی خۆیاندا نیە.

لێرەشەوە، (كینە) بەتایبەتیش لەناو پێكهاتە‌و هێزە جیاوازەكانی كۆمەڵگەیەك ‌و لەوانەش كۆمەڵگەی كوردستاندا، لەگەڵ ئەخلاقی سەركردانە ناكۆك‌ و تەنانەت دژبە یەكیشە و دەبێتە سەرچاوەی قەیرانی ئەخلاقی سەرکردانە، هەروەك بەداخەوە بەکردەوە بووە! چونكە رێگە دەگرێت لەوەی سەركردە ئەو ڕۆڵە بگێڕێت لێی چاوەڕوان دەكرێت و پێویستی سەرکردایەتی کردنیشە، لەوانەش چارەسەركردنی كێشە‌و ناكۆكیەكان و زاڵبوون بەسەر دابەشبوونە تەقلیدییەکان و تیکەتیکەبوونی ناسنامەی نیشتیمانی و شکانی ڕەمزە هاوبەشەکان بگرێت. بەڵكو ڕۆڵێكی پێچەوانەی پێگە‌و ئەركەكەی خۆی دەگێڕێت‌ و دەبێتە هۆی قوڵكردنەوە‌و درێژەپێدانیان. ئەوەش رێك ئەوەیە لە ئەزموونی كوردستانی باشور ‌و ململانێ‌‌ و شەڕ‌ و ناكۆكی نێوان دوو هێزە حوكمڕانەكەی شاخ‌ و شاری باشوردا ڕوویدا‌و وێرانەی لێكەوتەوە.

كینە ڕێ‌ لە گیانی تیم‌ و كاری هاوبەش‌ و چارەسەركردنی ڕیشەیی كێشەكان‌ و بە دامەزراوەیی كردنی پەیوەندییەكان دەگرێت. زۆرجار دەبێتە هۆی گەورەكردنی كێشەی بچووك، گەڕانەوەیەكی خراپ‌ و وێرانكەر بۆ مێژوو، داڕنینی هەموو ڕاستی‌ و چاكەیەك لە بەرامبەر. جا دینی‌ و نەتەوەیی ‌و مەزهەبی بێت، یاخود ئایدۆلۆژی ‌و سیاسی ‌و حیزبیی.
مرۆڤی كینە هەڵگر، مادام بەدوای تۆڵەوەیە، ئاشتی‌ و ڕێكەوتننامەكانی لەگەڵا بەرامبەردا كاتین، دەیەوێت ئەوەی بە شەڕ بۆی نەچۆتەسەر، بەئاشتی بیهێنێتە دی، لایەنی بەرامبەر دووچاری ریسوایی ‌و شكست‌ و هەڵوەشانەوە بكات. تەنانەت هەندێ‌ كات ‌و لە دۆخی ناچالاكی هەستی كینەدا دەشێ‌ بیر لە وەلانانی هەندێ‌ داوا‌و ئامانج بكاتەوە‌و بیەوێت هاوكاری لەگەڵا بەرامبەردا بكات، بەڵام لە سۆنگەی بوونی هەستەكە، كە بەدگومانی بەشێكی گرنگی پێكدەهێنێت، هەروەها بەگوێرەی ئەوەی كەس‌ و هێزی بەرامبەر لە بنەڕەتدا تۆمەتبار ‌و پیلانگێڕە‌و دەبێت بیسەلمێنێت وانیە، هەر هێندەی دۆخەكە بەدڵی ئەو نەچووە پێش، جارێكی تر هەڵچوونە دەرونیەكان ‌و كینەكاری خۆیان دەكەن ‌و گومانكردن لە نیاز‌ و پاڵنەر‌ و ئامانجی بەرامبەر، گەورە دەبێتەوە‌و، پەیوەندییەكان بەرەو ئاڵۆزی ‌و دۆخیش بەرەو شڵەقاوی دەبەن.

چونكە دیدگای سەركردە‌و هێزی كینە لەدڵ بەو جۆرەیە! ئەگەر تۆ ئەو نەكوژی ئەو تۆ دەكوژێ‌، ئەگەر پیلانی بۆ دانەڕێژی، چاڵی بۆ هەڵنەكەنی‌ و هەوڵی لاوازكردنی نەدەی، جۆرێكە لە خۆ خەڵەتاندن ‌و گەمژەیی، چونكە ئەو دەیكات‌ و هەموو دەرفەتێ‌ لەو پێناوەدا دەقۆزێتەوە و لەناوت دەبات.

ئەم وێناكردنەش پێویستی بە بەڵگە‌و پشتڕاستكردنەوە نیە، چونكە بەرامبەر، بە حوكمی ناو‌ و مێژوو ئەزموونی لەگەڵ ئەمدا بەو جۆرەیە! لەبەرئەوەی مەسەلەكە لە بنەڕەتدا مامەڵەكردنە بە هەست ‌و سۆز، نەك عەقڵ و مەعریفە. لەم چوارچێوەشدا بەرامبەرەكان بە تاوانباری لەدایك دەبن، ناسنامە‌و  وێنا چەسپاوەكانیان هیچ دەستكاریەكی راستەقینە ناكرێن‌ و تەنها بەڕواڵەت نوێ‌ دەبنەوە ‌و لەكرۆكدا وەك خۆیان ‌و بە سیما مێژووییەكانیانەوە دەمێننەوە!

بە سەرنجدان‌ لە ئەزموونی شەڕی ناوخۆ‌و ململانێ‌‌ و ناكۆكی لەنێو دام‌ و دەزگا گشتیەكاندا، بەجوانی لەوە تێدەگەین، ئەم هەستە چ زیانێكی ستراتیژی بە كۆمەڵگە‌و ناسیونالیزمی كوردی‌ و ئەزموونە حوكمڕانیەكەی باشور گەیاندووە. چۆن بۆتە هۆی ئەوەی ئەم دوو هێزە و سەرکردەکانیان لەرووی فیکری و دەروونی و قەناعەتەوە، توانای لێخۆشبوونیان لەیەكتر نەبێت! یاخود زۆركەم ببێتەوە! بەجۆرێك توانیان لە هەموو ئەو كەسانە خۆشبن چەكیان بۆ ڕژێم هەڵگرتبوو،  تەنانەت دواتر لە ڕیزەكانی خۆشیان جێگەیان بكەنەوە، كەچی توانای لێخۆشبوونیان لەیەكتر ‌و كردنەوەی لاپەڕەیەكی راستەقینەی نوێی پەیوەندییەكانی نێوانیان تاکو ئێستا نەبووەو نییە. ئەوەی جێگەی سەرنجیشە نەوە نوێكانی هەردوولا، كە لە ئێستادا جڵەوی سەركردایەتیان بە دەستەوەیە، بەپێچەوانەی چاوەروانییەکانەوە، نەك هەر نەیانسەلماند لە نەوەی پێشوو، كراوەتر‌و لێبووردەتر ‌و كەمتر بەرامبەر یەکتر هەڵگری ئەم هەستە وێرانکەرەن، كە مێژوویەكی خوێناوی لە پشتەوەیە، بەڵكو بەشێكیان تەواو بە پێچەوانەوە، بە گوڕ ‌و خوێنگەرمیەكی زۆرترەوە، درێژە بەو میراتیە شومە دەدەن ‌و بەهۆشیەوە پانتایی گشتی هەرێم ‌و تەنانەت ئاسمانی دەروون ‌و بیركردنەوەی هاوڵاتانیشیان ژەهراوی‌ و ناتەندروست كردووە!

وتراویشە ، چارەسەری كینە لە دڵی: نووسینەوەی دادپەروەرانەی مێژووە ..لە كاتێكدا كێشەیەكی قوڵی ئەزموونی ناكۆكی‌ و شەڕی ناوخۆی باشور ئەوەیە، مێژوو نابێت بە ڕابردوو! بە هەموو ڕووداو‌ و هەست‌ و ناسۆر ‌و هەڵكشان‌ و داكشانە ئازاردەرەکانییەوە لەگەڵماندا دەژێت!

بۆیە ڕەنگە یەكێ‌ لەچارەسەرەكان لە ئەزموونی كوردی باشوردا: دووبارە دابەشكردنەوەیەكی دادپەروەرانەی ڕۆڵەكان بێت، بەڵام ئەوەش بێلایەنی دام‌ و دەزگا  نیشتمانیەكان ‌و قبوڵكردنی مەرجەعیەتی خەڵك‌ و گەلسازی دەخوازێت، کە تاکو ئێستاشی لەگەڵدا بێت نیمانە، ماوەتەوە بڵێن؛ کینەی مێژوویی بەرامبەر یەکتر و بەکۆنە قین سیاسەت کردن، عەقڵ و خەون و ئامانجی ئێمەی پوکاندۆتەوە، پەکی پرۆسەی نیشتیمان و گەل و دامەزراوە سیاسی خستووین، ناسیونالیزمی کوردی لە باشور لەڕ و لاواز و بێ ڕەونەق کردووە، وای لێکردووین بەکردەوە لەخزمەتی ستراتیژی دوژمندا بین، کە ئامانجی لەبەریەکهەڵوەشاندنەوەو شەرم کردن لە کوردبوون و نەخەمڵینی ناسنامەیەکی نیشتیمانی کۆکەرەوەو نائومێد کردن لە دواڕۆژ و بەفیڕۆدانی وزەو تواناو دەرفەتەکانە.